گویا کهنترین منبعی که در آن به این ضربالمثل اشاره شده، دیوان اثیرالدین اخسیکتی شاعر قرن ششم هجری است که البته در آن به نام سهراب اشاره نشده است:
بکوش آنکه پس از گفتِ وی جگر نکنی
که نوشدارو بعد از اجل ندارد سود[1]
پس از آن در الهی نامۀ عطّار نیشابوری:
اگرچه روستم را دل بپژمرد
چه سود از نوشدارو چون پسر مرد[2]
در کتاب طوطینامه(جواهرالاسمار) هم بیت زیر آمده است:
وقتِ هر چیز نگه دار که نافع نبود
نوشدارو که پس از مرگ به سهراب دهی[3]
ابن یمین فریومدی:
نوشدارو چه سود خواهد داشت
چون شد از مُلکِ زندگی سهراب[4]
در لغتنامۀ دهخدا ذیل نوشدارو بیتی از انوری شاعر قرن ششم هجری درج شده است، ولی در دیوان چاپی شاعر این بیت نیست:
بعد ازین لطف تو با ما به چه ماند دانی؟/ نوشدارو که پس از مرگ به سهراب دهند
همه میدانند که این ضربالمثل معروف ریشه در داستان رستم و سهراب دارد و هم در امثال و حکم دهخدا و هم در کتابهای مربوط به ریشۀ تاریخی ضربالمثلهای فارسی به این نکته اشاره شده است. اما آنانی که اگر پایان این داستان را در شاهنامه نیک به یاد داشته باشند میدانند که اصلاً نوشدارویی به سهراب نرسید که دیر برسد.
رستم پس از آنکه پهلوی پور جوان را با خنجر میدَرَد، گودرز را نزد کاووس میفرستد تا برای درمان زخم سهراب نوشدارو بفرستد، ولی کاووس از این کار سر باز میزند و گودرز دستِ خالی رهسپار میدانگاه میشود و به رستم میگوید بهتر است خودت به کاخ کاووس بروی و با درفشان کردن جانِ تاریک پادشاه، نوشدارو را از او بگیری:
بفرمود رستم که تا پیشکار/ یکی جامه افگند بر جویبار
جوان را برآن جامهی زرنگار/ بخوابید و آمد برِ شهریار
گو پیلتن سر سوی راه کرد/ کس آمد پسش زود آگاه کرد
که سهراب شد زین جهانِ فراخ/ همی از تو تابوت خواهد، نه کاخ[5]
بنابراین رستم و گودرز در گرفتن نوشدارو از کاووس توفیقی نمییابند. شاید اینگونه تصوّر شود که ضربالمثل مذکور ریشه در دو بیت آخر دارد که پس از مرگ سهراب، فرستاده به رستم پیام میدهد که سهراب مُرده و از این رو رفتن تو به کاخ پادشاه و آوردن نوشدارو فایدهای ندارد. اما به نظر نگارنده این ضربالمثل برگرفته از روایتهای مردمی از داستان رستم و سهراب است که در آنها بخش پایانی داستان با آنچه در شاهنامه آمده کاملاً متفاوت است.
در این روایات که نقالان سالیان دراز آن را سینه به سینه نقل کردهاند، رستم خود به کاخ کاووس میرود و با نوشدارو باز میگردد، ولی زمانی به بالین سهراب میرسد که او مرده بود. در زیر چند روایت را از کتاب مردم و شاهنامه که زندهیاد انجوی شیرازی گرد آورده است، میآوریم:
...رستم خشمگین شد و به سراغ کیکاووس آمد که او را بکشد. شاه که از خشم رستم خبردار شد، نوشدارو فرستاد، ولی نوشدارو دیر رسید[6].
...رستم خشمگین میشود و به طرف بارگاه حرکت میکند. خبر به کیکاووس میدهند که رستم خشمگین شده و به طرف تو میآید. کیکاووس از درِ حرمسرا فرار میکند و رستم وارد کاخ میشود. موقعی که میبیند از کاووس خبری نیست، دارو را برمیدارد و به طرف سهراب میرود اما متأسفانه دیر میرسد. منجّم میآید و میگوید که کار از کار گذشته است[7].
... از آن طرف مرهم زخم را برای رستم آوردند. دید پس از، از دست دادن سهراب مرهم زخم رسید، خشمناک شد، سینه چاک زد، موی سر کند و بر سر و سینه زد و گفت بعد از مرگ سهراب نوشدارو آوردی ؟! خنجر کشید و آورندۀ مرهم را کشت[8].
...فهمید پسر خودش هست، هی بر سر زد و زاری کرد و سراغ بیهوشدارو فرستاد، ولی تا رسید سهراب از بین رفته بود[9].
مرشد عباس زریری، نقّال نامدار اصفهانی نخست این بخش را مطابق شاهنامه نقل میکند، ولی پس از آن میگوید رستم چون برای آوردن نوشدارو پا در رکاب شد، سهراب به هوش آمد و رستم را خواست. رستم بازگشت و دوباره گودرز را برای گرفتن نوشدارو به درگاه کاووس فرستاد:
«گویند گودرز در این مرتبه نوشدارو را آورد که سهراب داعی حق را لبیک گفته بود[10]».
پي نوشت:
[1] . اثیرالدین اخسیکتی، دیوان ،به کوشش رکنالدین همایونفرّخ، تهران، رودکی،1337، ص422.
[2] . عطّار نیشابوری، فریدالدین، الهینامه، به کوشش هلموت ریتّر، تهران، 1359،ص245.
[3] . عماد بن محمد الثغری، طوطینامه یا جواهر الاسمار، به کوشش شمس الدین آل احمد، تهران، 1352،ص432.
[4] .ابن یمین فریومدی، دیوان، به کوشش حسینعلی باستانی، تهران، سنایی، 1344، ص321.
[5] .فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران، مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، 1387، ج1،ص192.
[6] .انجوی شیرازی، ابوالقاسم، فردوسینامه، مردم و شاهنامه، تهران، 1363، ج2، ص128.
[7] .همان، ص129.
[8] .همان، 131.
[9] .همان، 132.
[10] .زریری، مرشدعباس، داستان رستم و سهرابف به کوشش جلیل دوستخواه، تهران، توس، 1369، ص353.
ابوالفضل خطيبي
http://a-khatibi.blogspot.com/2009/09/blog-post.html
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر